Sokół
Wysoki lot sokoła, jego śmiałość i gotowość do ataku zapewniła mu szczególne miejsce w kulcie religijnym. Już w czasach piramid wizerunek sokoła służył w piśmie jako determinatyw boga w ogóle. Jako król przestworzy, sokół jest świętym zwierzęciem króla bogów, Horusa, a także symbolem boskiej władzy królewskiej. Tak należy rozumieć posągi sokoła w podwójnej koronie na głowie. Horus jest bogiem nieba, którego skrzydła osłaniają ziemię. Obok niego są też inni bogowie w postaci sokoła: bóg wojny Montu o głowie sokoła w wysokiej koronie z dwoma piórami, bóg słońca Re z tarczą słoneczną na głowie i bóg zmarłych Sokaris. Przez analogię do Horusa jako bóstwa niebiańskiego, Hathor określana jest jako sokolnica. W czasach piramid wniebowstąpienie króla przedstawia się jako lot sokoła. Także ptak ba, będący wizerunkiem duszy, był z reguły przedstawiany jako sokół. W Epoce Późnej sarkofagi antropoidalne i mumie mają maskę sokoła. Uważano, że sokół jako bóstwo kosmiczne swymi oczami z których jedno jest księżycem, a drugie słońcem, oświetla ziemie a swymi skrzydłami opiekuńczo ją otacza.
Na jednej z gemm magicznych znajduje się wyobrażenie Horusa pod postacią sokoła. Na rewersie znajduje się inskrypcja, która miała zapewnić choremu, który będzie nosić ten amulet, ułatwienie oddychania. Horus znany był ze swoich funkcji leczniczych m. in. Leczył wzrok, Harpokrates chronił i leczył z ukąszeń.
Horus, świątynia w Edfu. Źródło: 2
Sęp
Górnoegipska bogini Nechbet przedstawiana była jako sęp albo przynajmniej miała nakrycie głowy w postaci skalpu sępa. Jako rodzaj godła Górnego Egiptu, sęp wszedł też do symboliki królewskiej. Na górnej partii złotego sarkofagu Tutanchamona obok ureusza widnieje głowa sępa. Droga, którą król idzie wewnątrz świątyni ku miejscu najświętszemu, ma na suficie wizerunek królewskiego ptaka z rozpostartymi skrzydłami – co było uważane za gest ochronny. Przedstawienia sępów należą do królewskiego wyposażenia grobowego, a z niego przejęły je osoby prywatne. Sęp był też świętym zwierzęciem bogini Mut, przedstawianej skądinąd zawsze antropomorficznie. W jej głównym miejscu kultu, w Tebach, mumifikowano sępy. W Epoce Późnej sęp był symbolem pierwiastka żeńskiego, przeciwstawionym skarabeuszowi jako wcieleniu pierwiastka męskiego. W pewnym określonym sposobie zapisu wizerunku obu tych zwierząt służą do określenia bogini Neith, a także boga Ptaha – bóstwa te jako stwórcy łączą w sobie obie płcie. Uważano że wszystkie sępy do samice zapładniane przez Ozyrysa, boga płodności i władcy świata zmarłych. Królowe egipskie często nosiły sępi czepiec, ochronne nakrycie głowy w kształcie sępa, którego skrzydła okrywały głowę z obu stron, a głowa ptaka wznosiła się nad czołem władczyni.
Żona faraona Ramzesa II - Nefertari w sępim czepcu, grająca w senet. Źródło: 3
Kobra
Ureusz był to wąż noszony przez króla na diademie, a od Średniego Państwa na koronie, przedstawiany jako atakująca kobra o wzdętej gardzieli. Niektórzy egiptolodzy szukali początków tego emblematu w lokach noszonych na czole przez starożytne plemiona libijskie. Inni uznają węża za symboliczne zwierzę prehistoryczne państwa ze stolicą w Buto (Dom Zielonej), którego bogini Uto (Zielona), jako ureusz pojawia się nad czołem króla. Ureusz jest symbolem godności królewskiej, noszą go więc i bogowie – królowie, Horus i Set. Ten ziejący ogniem wąż odpędza wszelkie zło i nazywa się go ognistym okiem boga słońca Re. Kobra symbolizowała również bogini Edżo, która była opiekunką Dolnego Egiptu. Święty ureusz, wielobarwną kobrę prężącą się na czole króla, umieszczano na wszystkich koronach, bez względu na ich kolor czy znaczenie. Nie jest to bowiem jedynie emblemat dekoracyjny, ale niezbędny składnik każdego królewskiego nakrycia głowy. Najwcześniejszy dotąd odkryty przykład ureusza identyfikującego władcę znajduje się na niewielkiej plakietce w kości słoniowej z czasów panowania króla Dena z I dynastii, przechowywanej w British Museum.
Posąg Totmesa III w koronie z ureuszem w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Źródło: 4
Bibliografia
- Bąkowska G., Wyobrażenia zwierząt na gemmach magicznych (z badań nad tzw. gemmami magiczno/gnostycznymi), w: Zwierzę jako sacrum w pradziejach i starożytności, red. L. Kostuch, K. Ryszewska, t. 2, Kielce, 2006, s. 151-162.
- Kopaliński W., Słownik symboli ,Warszawa 2001.
- Lipińska J., 500 zagadek o starożytnym Egipcie, Warszawa 1969.
- Lipińska J., Historia rzeźby, reliefu i malarstwa starożytnego Egiptu, Warszawa 1978.
- Lurker M., Bogowie i symbole starożytnych Egipcjan, Warszawa 1995.
- Margul T., Zwierzę w kulcie i micie, Lublin 1996.
- Szczudłowska A., Przemiana sokoła w Horusa, „Euhemer”, 1964, nr 4, s. 80.
- Wilson H., Lud faraonów. Od wieśniaka do dworzanina, Warszawa 1999.
- Zdjęcia: