Fałszerstwa dokumentów są powszechnym problemem, jednak jak przebiega weryfikacja i udowodnienie takiej falsyfikacji? W kryminalistycznej ekspertyzie dokumentów jednym z najtrudniejszych problemów jest określenie kolejności naniesionych zapisków. Dotyczy to zwłaszcza fałszerstw poprzez złożenie podpisu jeszcze przed sporządzeniem dokumentu. Poniżej przedstawiono kilka technik wykorzystywanych w ekspertyzie kryminalistycznej do badania fałszerstwa dokumentów.
Jednym z najciekawszych fałszerstw XX wieku były dzienniki Adolfa Hitlera, które pojawiły się w 1981 roku w Niemczech. Trzech ekspertów, którzy porównywali pismo z powyższych dzienników z pismem na dokumencie, podpisywanym przez Hitlera (jak się później okazało źródło dokumentu i dzienników było to samo) stwierdzili ich autentyczność. Jednak przeprowadzone niezależne badania w roku 1983 wykazały występowanie wybielacza optycznego, który wszedł do użycia w 1954 roku, dodatkowo wykazano że żaden z atramentów, który był wykorzystany do napisania dzienników nie był stosowny podczas II wojny światowej, natomiast wiek dokumentów oszacowano na 12 miesięcy. Stwierdzono, więc że dzienniki, które miały być autorstwa Hitlera okazały się fałszywe.
Ekspertyza dokumentów to szerokie zagadnienie, które obejmuje dwa kierunki:
• Klasyczne badanie dokumentów, np. podpis, paragraf, analiza pisma ręcznego, odciski palców
• Techniczne badanie dokumentów – analiza dokumentu, podłoża, wieku dokumentu, analiza materiału
Badania papieru mają na celu określenie rodzaju papieru, porównanie różnych arkuszy, jak i ustalenie, czy oderwane fragmenty tworzą jedną całość. Badania opierają się na analizie składu włóknistego papieru, jego właściwościach fizycznych takich jak rozmiar, grubość, barwa, sztywność, czy luminescencja oraz na analizie chemicznej - rodzaje wypełniaczy i kleju, pH papieru a nawet skład pierwiastkowy!
Dokument poddawany analizie należy rozpatrywać jako całość, w celu pozyskania nawet najmniejszych informacji, które przyczyniłyby się do udowodnienia fałszerstwa.
Badania mogą być przeprowadzane za pomocą mikroskopu optyczne, który pozwoli na weryfikację zabezpieczeń dokumentów, obserwację morfologii oraz barwy linii druku, a nawet na identyfikację miejsc usunięcia zapisów. Dodatkowo może ujawnić małe różnice w odcieniach czarnego tuszu, czego nie dostrzeżemy gołym okiem.
Analiza IR pozwala sprawdzić, czy materiał kryjący pochłania, czy odbija światło z zakresu podczerwonego. Spośród substancji barwiących promieniowanie podczerwone jest pochłaniane jedynie przez pigmenty, dzięki czemu możliwe jest obserwowanie czarnej linii pisma lub druku, w przeciwieństwie do atramentów barwnikowych, które znikają w zakresie podczerwonym. Zastosowanie IR pozwala na odczytanie zapisów, które zostały zamazane korektorem, czy materiałem kryjącym innym niż ten, którym napisano tekst.
Natomiast analiza w świetle UV pozwala zweryfikować, czy dany materiał kryjący wykazuje fluorescencję. Umożliwia to odczytanie materiałów wywabionych oraz weryfikację zabezpieczeń dokumentów.
Technik wykorzystywanych w analizie materiałów kryjących dla celów ekspertyzy kryminalistycznej jest wiele … ale jak określić wiek danego dokumentu?
Badania wieku pisma są wykonywane dwiema metodami: analizy graficznej oraz fizykochemicznej.
• Metoda graficzna polega na określeniu przypuszczalnego okresu, w którym powstał analizowany materiał. Metoda ta opiera się na założeniu, że pismo prócz cech trwałych może zawierać cechy, które ze zbiegiem czasu ulegają modyfikacjom. Jednak wadą tej metody jest wymóg obszernych materiałów badawczych, które zostały sporządzone w różnych warunkach, pozwalających na wykluczenie innych czynników, takich jak warunki powstania analizowanego materiału, podłoża, czy rodzaj zastosowanych urządzeń pisarskich.
• Natomiast metoda fizykochemiczna wymaga skomplikowanych urządzeń. Badanie to polega na pomiarze zaniku trudno lotnego rozpuszczalnika, który obecny jest w tuszach długopisowych. Jednak nie pozwala ona na precyzyjne wskazanie czasu dokonanego zapisu, a jedynie ustala, czy ślady są świeże – czy zostały naniesione dalej niż 18 lat od daty badania. Dodatkowo ma ona charakter niszczący, gdyż wymaga pobrania próbki materiału podłoża, na który naniesiono środek kryjący.
Często jednak w praktyce sądowej nie jest ważny dokładny czas nakreślonego tekstu, natomiast priorytetem jest fakt, czy wszystkie zapisy obecne na dokumencie zostały sporządzone w tym samym czasie oraz jaka była ich kolejność. Dotyczy to zwłaszcza fałszerstw poprzez złożenie podpisu jeszcze przed sporządzeniem dokumentu.
W kryminalistycznej ekspertyzie dokumentów określenie kolejności naniesionych zapisków jest jednym z najtrudniejszych problemów, a uzyskane wyniki przy zastosowaniu różnych metod nie są jednoznaczne.
Dotyczy to nie tylko prostych metod mikroskopowych, ale także tych zaawansowanych. A przecież badania takie dotyczą nie tylko „błahych” spraw, ale także udowodnienia fałszerstwa na dokumentach o wielomilionowej wartości, np. pokwitowania, czy testamenty.
W praktyce przedmiotem badań są następujące zagadnienia:
- badanie kolejności krzyżujących się zapisów
- badanie kolejności zapisów, które się na siebie nie nakładają (nie krzyżują)
Prostą metodą zdejmowania odbitek przecinających się linii pisma jest metoda wykorzystująca folię daktyloskopijną, dzięki której przenoszona jest linia wierzchnia - później nakreślana. Odmianą tej metody jest tzw. kopiowanie dyfuzyjne polegające na nawilżeniu tekstu i przeniesieniu go na folię daktyloskopijną, a następnie na ocenieniu, czy w miejscu przecięcia się linii obecne są przerwy, zostało to zobrazowane na obrazku 1 (strzałką oznaczono przerwę w podpisie, spowodowaną linią druku - co świadczy o późniejszym naniesieniu linii druku, w wyniku czego możemy stwierdzić o wypełnieniu in blanco).
Metody te mogą okazać się skuteczne w ustaleniu kolejności nanoszonych, krzyżujących się ze sobą linii. Czasami również pomocna jest obserwacja w promieniowaniu IR i UV z wykorzystaniem zjawiska luminescencji (RYS. 2).
Od niedawna wykorzystywana jest również technika 3D, która umożliwia badanie kolejności zapisów krzyżujących się oraz niekrzyżujących się. Wymaga ona wykorzystania mikroskopu, który umożliwia uzyskanie obrazów powiększonych 100 do 1000 razy, a także wizualizację ich w technice 3D. System ten ułatwia analizę kolejności naniesionych i nakładających się zapisów, które zostały sporządzone takimi samymi lub innymi środkami kryjącymi – wydruk, rękopis, czy odbitki. Natomiast dzięki odpowiednio dużym powiększeniom technika ta może być przydatna w ustaleniu zapisów niekrzyżujących się, dotyczy to np. sytuacji, w których ważne jest ustalenie, czy podpis zawarty na dokumencie z nadrukowanym tekstem, z wykorzystaniem termicznego utrwalania obrazu (wydruk laserowy) został sporządzony po, czy przed wydrukiem.
Reasumując ekspertyza dokumentów to szerokie zagadnienie, gdzie stosowanych jest wiele technik obejmujących metody wykorzystujące mikroskop optyczny oraz analizy w świetle UV, czy IR. Metody graficzne oraz fizykochemiczne pozwalają na oszacowanie czasu powstania danego dokumentu. Jednak dalej jedną z najtrudniejszych kwestii jest ustalenie kolejności zapisów na dokumencie. Aktualnie w celu potwierdzenia takich falsyfikatów wykorzystywane są folie daktyloskopijne oraz techniki 3D umożliwiające ocenę kolejności zapisów, które się ze sobą krzyżują, ale także tych niekrzyżujących się.
Bibliografia:
[1] Goc M. Badania wieku względnego dokumentów. Część I Metody badań kolejności zapisów wykonanych różnymi technikami na podłożu papierowym – zagadnienia ogólne, PROBLEMY KRYMINALISTYKI 284(2) 2014
[2] Kula A., Kompleksowa analiza czarnych atramentów drukarkowych dla celów kryminalistycznej ekspertyzy dokumentów, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, 2014, Kraków