من در گذشته مطالب متعددی در مورد خودآگاهی و مفهوم «خویشتن» در اینجا نوشتم. یکی از مطالبی که می‌تواند مرتبط با این موضوع باشد، مفهوم «ناهماهنگی شناختی» (cognitive dissonance) است که در اینجا به اختصار مطالبی را درباره‌ی آن خواهم نوشت.
شخصی را در نظر بگیرید که هم‌زمان دو یا چند باور، ایده، یا ارزش متناقض داشته باشد. چنین وضعیتی چه احساسی در او ایجاد می‌کند؟ طبیعی است که منجر به نوعی تنش روان‌شناختی می‌شود. به این ناراحتی و تنش روانی، ناهماهنگی شناختی می‌گویند.
Image credit: Wikimedia Commons
این وضعیت نتیجه‌ی انجام دادن عملی است که بر خلاف باورها، ایده‌آل‌ها، و ارزش‌های فرد باشد. زمانی هم که فرد با اطلاعات جدیدی مواجه می‌شود که با باورها، ایده‌آل‌ها، و ارزش‌های او تنافر دارد، چنین احساسی به او دست می‌دهد.
در واقع، برای اینکه ما بتوانیم از نظر روان‌شناختی در جامعه کارکرد درستی داشته باشیم، نیازمند نوعی همسازی در سامانه‌ی روانی خود هستیم. وقتی که با ناهمسازی در سیستم روانی خودمان روبه‌رو می‌شویم، دچار ناراحتی و تنش می‌شویم و سعی می‌کنیم آن ناهماهنگی را از میان برداریم.
رابطه‌ی میان شناخت‌ها
در حالت عادی، برای اینکه بتوانیم در دنیای واقعی کارکرد روانی داشته باشیم، همواره سعی می‌کنیم نگرش‌های ذهنی و اعمال شخصی خودمان را با هم هماهنگ کنیم. این تعدیل‌های مداوم منجر به سه نوع رابطه بین شناخت و عمل می‌شود: رابطه‌ی همساز (شناخت و عمل هماهنگ هستند)، رابطه‌ی نامربوط (ربطی به هم ندارند)؛ و رابطه‌ی ناهمساز (شناخت و عمل با یکدیگر تباین دارند). به‌عنوان مثال، زمانی که می‌خواهیم وزن کم کنیم، ولی مقدار زیادی کیک و شیرینی می‌خوریم، نمونه‌ای از رابطه‌ی ناهمساز بین شناخت و عمل است.
شدت مشکل
هر چه ناهمسازی بین شناخت و عمل بیشتر باشد، تنش بیشتری در شخص ایجاد می‌شود. در واقع، هر چه ارزش یا ایده‌آل مورد نظر برای فرد اهمیت بیشتری داشته باشد، و هر چه میزان ناهمسازی بین عناصر بیشتر باشد، تنش ناشی از ناهماهنگی شناختی بیشتر خواهد بود.
راه کاهش ناهماهنگی شناختی
افرادی که دچار ناهماهنگی شناختی هستند، به روش‌های مختلفی سعی می‌کنند ناهماهنگی را کاهش دهند تا از میزان تنش خود بکاهند.
یک راه تغییر دادن رفتار است. مثلاً فرد سعی می‌کند دیگر شیرینی زیاد نخورد.
راه دوم توجیه کردن رفتار یا شناخت از طریق کاهش دادن تناقض است. مثلاً فرد می‌گوید که اشکالی ندارد گهگاه کمی شیرینی بخورم.
راه سوم، توجیه کردن از طریق افزودن شناخت‌های جدید است. مثلاً اینکه امروز کمی بیشتر تمرین می‌کنم تا این کالری اضافه را بسوزانم.
راه چهارم انکار کردن اطلاعات متناقض است. مثلاً اینکه فرد می‌گوید که این شیرینی اصلاً کالری زیادی ندارد.